Saturday, January 15, 2011

कधी कधी काय होते.....

दिशाच तिची दिशा हरवते,
रस्ता आपली वाट चुकतो,
ऊनच भरकटून घामाघूम होते,

अन विसाव्यासाठी सावलीत शिरते.

कधी कधी काय होते....

पाऊस भिजून चिंब होतो.
थंडीच गारठून काकडू लागते,

अन उब शोधत शेकोटीत शिरते

कधी कधी काय होते ...

पुस्तक गोष्ट वाचत बसते.
कथेमध्ये गुंतून जाते,
वाचता वाचता डोळ्यामध्ये झोप येते,

अन गोष्टच वाचायची राहून जाते.

कधी कधी काय होते ...

आवाजाचे बोलणे बंद होते,
भूकेचेच पोट भरते,
अश्रुंनाच रडू येते,

अन मनाचे मन भरून येते

कधी कधी काय होते.....

गालावरची खळी रुसते,
शहाऱ्याचे अंग शहारते

जखमच जखमी होते,
नजरच आंधळी होते

हे असे का होते

आठवणच विसरून जाते,
आठवणीला आठवण होते

तिला विसरायचेच विसरून जाते

Friday, January 14, 2011

मागणे संक्रांतीचे@*****

"तिळाचा ओलवा गुळाचा गोडवा
संक्रांतीच्या दिवशी एक मित्र जोडावा"

संदेश हा संक्रांतीचा थोरांनी दिला,

'जोडण्यासाठी मित्र,जीव लागतो जडावा
जगण्यासाठी मैत्र, पीळ लागतो पडावा'

मनात आले असे म्हणत....
काटेरी हलवा त्याने तुझ्या हाती दिला......

जीव् त्याचा तुझ्यासाठी तिळ तिळ तुटेल
कळणार नाही तुला काय त्याला वाटेल

मन त्याचे तुजसाठी काय काय मागते

"हलव्याचा गोडवा लाभू दे तुला
काटे त्याचे होवू देत लखलाभ मला"

गोड तुझ्या हसण्याने, पतंग त्याचा भरारेल
दोर तुझ्या हाती देत झेपेल तो आकाशी

कधी न येवो संक्रांत आपल्या नात्यावर ...
गुणगुणेल तो मनाशी

Thursday, January 13, 2011

चित्रावरून साकारलेले शब्दचित्र.

निसर्गातील हालचाल, स्थैर्य, त्यातील कलाविष्कार नजरेने टिपत कागदावर उतरवणे म्हणजे कलासक्त मनाची आंदोलने चित्रित करणे. त्यासाठी मनाची एकाग्रता, कुंचल्याची सहजता हवीच आणि त्या पलीकडे जावून असावे लागते ईश्वरी वरदान. त्यातून तयार होतात कलाकृती ज्या चित्रित करतात कलामनाची आसक्ती.
मुळात सुंदर चित्र खूप काही रंग रेषेतून सांगून जाते. तर सुंदर कथा, लेख, शब्दातून चित्र निर्माण करतात.
 ' चिन्ह ' या ब्लॉगच्या वाचनाने चित्र,शिल्प, यांचा थोडा फार अर्थ समजू लागला.नुकताच श्री. मिलिंद मुळीक ( Milind Mulick) यांचा ब्लॉग पाहण्याचा योग आला. त्यावरील कलाकृती मानस भावल्या. पण प्रत्येक चित्र कलाकाराच्या मनाची आंदोलने कागदावर जशीच्या तशी चित्रित करत असेल का ? या प्रश्नाने मन हैराण झाले. हितगुज या दिवाळी अंकात चित्रकला आणि चित्रकार यांच्यासाठी वाहिलेला एक स्वतंत्र विभाग आपल्या चित्र आणि चित्रकार याच्याकडे पाहण्याचा आपला दृष्टीकोन समृद्ध होण्यास कारणीभूत ठरेल इतका सुंदर सजला आहे.
चित्र रेखाटताना चित्रकाराचे मन समोरील दृश्य डोळ्यांनी पाहतो,त्याच वेळी मनानी त्याविषयी एक प्रतिमा साकारून भावनांची आंदोलने मनात रेखाटत असेल का? जे त्या चित्रकाराने रंग रेषेच्या त्याच्या हुकमी आयुधांनी मांडले,त्याविषयी त्याचे मन तेच म्हणत असेल का ? असे प्रश्न मानस सतावू लागतात. सोबत मी आपणास श्री. मिलिंद मुळीकजींचे चित्र जे त्यांच्या ब्लॉग वरून घेतले आहे, ते देत आहे.
खरे तर हे चित्र पाहताना मी अक्षरशःहरखून गेलो.तो  वळणदार रस्ता, धुक्याने वेढलेला परिसर, याबरोबर माझा प्रवास सुरु झाला.चित्रातील रंग संगती इतकीच प्रकाश रेषा आणि त्यांचा वापर मनास भावला. त्या चित्रात मी इतका समरस झालो कि,चित्रातील त्या परतीच्या वाटेवर माझी पाऊले त्यांच्या बरोबरीने पडू लागली, आणि मनात साकारल्या या चार ओळी...
चालती पाऊले अवघड घाट
पहा कशी आहे चढणीची वाट
संपता संपेना असुनी वहिवाट
ओझ्याच्या गाढवांचा गाढवांसंगे थाट....
 म्हणजे एका चित्राने माणसाचे जगणे, रोजचा तोच तो दिनक्रम इथपासून ते कितीही अडचणी आल्या, आव्हानांचे डोंगर जरी  समोर आले तरी आम्ही पुढे जाताच राहणार,असे विविध कल्पना मनात उभ्या राहिल्या. आता प्रत्यक्षात मिलीन्द्जींना या चित्राचे निर्मितीच्या वेळी कोणता भावनांना सामोरे जावे लागले असेल ? का केवळ एक निसर्ग चित्र म्हणून हि निर्मिती असेल ? हे प्रश्न मनात तसेच राहिले. जर कधी योग आला तर मिलीन्द्जींनी 'माझ्या चित्र निर्मितीमागील प्रेरणा ' अशा नावाने आपला कलाविष्कार आणि मन चित्र यांचा नातेसंबंध उलगडून सांगणारा कार्यक्रम त्यांच्या आवडीची काही चित्रे घेवून करावा असे वाटते.
कसे वाटले चित्रावरून साकारलेले शब्दचित्र.

Saturday, January 8, 2011

विसंगती सदा घडो ......

अरेच्या! एक तर याला काही माहिती नाही किंवा लिहताना चूक केलेली दिसते, यापैकी काय वाटले आपल्याला. मनात असा विचार येणे यात चूक काही नाही,कारण मूळ रचनेची सुरवात आहे ती अशी आहे ---
सुसंगती सदा घडो, सृजन वाक्य कानी पडो
कलंक  मतीचा झडो, विषय सर्वथा नावडो.
अर्थात हे सुरेल अर्थपूर्ण गीत आणि त्यातील संदेश पूर्णता योग्यच आहे. पण या सुसंगातीवरून मी विसंगतीकडे का आलो ते मी आता सांगतो. नुकतेच माझ्या वाचनात एक वेगळ्या विषयावरचे पुस्तक आले. त्या पुस्तकाचे नाव आहे- " OXYMORONICA" - paradoxical wit and wisdom from history's greatest wordsmiths लेखक - Dr. Mardy Grothe.
या पुस्तकात लेखकाने विचारांच्या सुसंगतीतून विसंगतीतील सौंदर्य टिपले आहे असे मला वाटतेय. मला स्वतःला इंग्लिश वाचनाचा छंद वगैरे अजिबात नाही. उलट बरेचदा काही शब्दांच्या अचूक अर्थासाठी मी डिक्शनरीचा आधार अनेकदा घेत असतो. असे असून देखील या पुस्तकाने मला वेडे केले. या पुस्तकात जो खजिना दडला आहे त्याचा रस्ता आपणास दाखवणे आणि तो आपणास मिळाला तर आपणही नक्कीच श्रीमंत व्हाल याची खात्री वाटली, म्हणून या पुस्तकाचा अल्प परिचय मी आपणास करून देत आहे. आणि मूळ पुस्तक वाचून त्याचा खराखुरा आनंद मिळावा म्हणून परिचय जाणीवपूर्वक अल्पच ठेवणार आहे.
या पुस्तकातील सौंदर्य स्थळे शोधून त्याचा आनंद घेण्याचा प्रत्येकाचा मार्ग वेगवेगळा असू शकेल.काही जण वाचनानंतर त्यातील काही विचार मनात कोरून ठेवून त्याचा आनंद घेतील,काहीजण त्यावर चर्चा करून अनुभव समृद्ध होतील. काही जण आपल्या आवडीचा विभाग पुन्हा पुन्हा वाचून आनंदाचा पुनःप्रत्यय घेतील. इतकेच काय पण काही जण स्वानुभावातील जगाला उलगडून सांगतील. इतके सर्व यात दडले आहे म्हणून मी त्यास खजिना म्हटले आहे.
मूळ पुस्तक इंग्लिश भाषेतील असल्याने काही माहिती मूळ भाषेत नोंदवून मगच माझे मत सांगणार आहे पण माझे मत किंवा पुस्तकावरील भाष्य हे कोणत्याही अधिकारातून नसून केवळ विचारांच्या अभिव्यक्तीपोटी केले आहे हे माझे आपणास नम्र सांगणे आहे.
पुस्तकाचे सुरवातीस लेखकाने - When people are asked to discribe an oxymoron, they almost always think of a " contradiction in terms " like jumbo shrimp, acting naturally, pretty ugly, असे म्हणत,पुढे काही प्रथितयश लोकांची सर्वमान्य झालेली काही वाक्ये दिलेली आहेत.
जसे-1. I am deeply superficial.
        2. Even his ignorance is encyclopedic.
        3. I love my country too much to be a nationalist.
म्हणजेच या वाक्यातून दिसणारे शब्द परस्पर विरोधी असू शकतात. पण एकत्रितपणे ते खूप वेगळा अर्थ मांडताना दिसतात. माझे हे म्हणणे स्पष्ट व्हावे म्हणून पुस्तकातील काही भाग मी इथे मुद्दाम देत आहे.
All of these quotes contain a juxtaposition of oppsing terms. They may be described by the adjective oxymoronic because they are characterized by or related to the rhetorical figure called oxymoron. The Oxford English Dictionary defines oxymoron this way:
A rhetorical figure by which contradictory or incongruous terms are conjoined so as to give point to the statement or expression; an erprssion in its superficial or literal meaning self contradictory or absurd, but involving a point.
The word , which appers in English for the first time in 1640, has an interesting etymology. In ancient Greek oxus means " sharp or pointed"and moros means "dull, stupid, or foolish." So oxymoron is itself an oxymoron , iiterally meaning " ashrap dullness " or " pointed foolishness. "
Technically , the correct plural form of the word is oxymora, but so many people say oxymorons that ( except for purists ,pedants, and yours truly ) it is now generally regarded as an acceptable usage.
The best examples of oxymoronica don't contain a simple contradiction in terms; they contain what might be discribed as a contradiction in ideas. Many oxymoronic observetions stretch our minds and expand our thinking;

Free love is too expensive.- BERNADETTE DEVLIN

Melancholy is the pleasure of being sad. - VICTOR HUGO

Observations like these are usually called paradoxical, and all are consistent with one of the definations of the word paradox:

A statement that seems self- contradictory , false, or absurd but is nonetheless well-founded or true.
paradox या शब्दाचा आढळ इंग्लिश भाषेत प्रथम १५४० झालेला आढळतो.म्हणजेच oxymoron या शब्दाच्या वापरापूर्वी सुमारे १०० वर्षे याचा वापर दिसतो. paradox या शब्दाचा उगम पुराणकाळातील दोन ग्रीक शब्दांमधून झाला आहे. त्यातील para म्हणजे beyond आणि dox म्हणजे opinion . म्हणजेच paradox चा शब्दशः अर्थ जरी beyond opinion असा असला तरी या शब्दाचा मुळ स्त्रोत " being beyond the pale of current opinion" or " contrary to current thinking."हा अर्थ दाखवतो. सुरवातीचे काळात अशा शब्दांचा वापर अभूतपूर्व अविश्वासानिय गोष्टी उलगडून सांगण्यासाठी केला गेला. प्रतिभावान नाटकर, साहित्यिक शेक्सपियर यांनी त्यांच्या 'अथेल्लो' या नाटकात केला आहे.
इतिहासातील अनेक उदाहरणे याप्रकारत आढळतात.
Less is more.
The more things change, the more they remain the same.
To lead the people, walk behind them. या सारखी वाक्ये आणि त्याचा गर्भित अर्थ उलगडून सांगणारी लेखकाची प्रतिभा यांनी हे पुस्तक अक्षरशः भरून वाहते आहे.
हि थोडीफार माहिती मी आपणासमोर मांडताना संपूर्ण पुस्तकातील सुरवातीचा ओळख करून देणारा भागच मांडला आहे. पुढे या पुस्तकात लेखकाने विषयाची मांडणी विभागवार करून पुस्तकास नेटके रूप देत विषय अधिकच सोपा करीत नेताना तो उत्कंठावर्धक केला आहे. वेगवेगळ्या विभागात मांडलेला हा विषय -
Oxymoranic Wit & Humor, Ancient Oxymoranica, Artistic Oxymoronica, या सारख्या चौदा विषयांना स्पर्श करतो.

या पुस्तकाचे वाचनातून मला काय मिळाले?असे मी स्वतःस विचारले आणि उत्तर म्हणून मला जे अगदी सहज सुचले ते मी आपणास सांगत आहे.

१. मी आरशात डोकावले  असता, मला मीच त्यात दिसत नाही.
२. मी पावसात जातो पण तो मला भिजवत नाही.
३.परिचित ठिकाणी मी नेहमीच हरवतो.
४. तुमचे सर्वाधिक नुकसान करणारा व्यवहार नेहमीच फायदेशीर असतो.
५.मी विचार करणे सोडून दिले कि मला नवीन कल्पना सुचतात.
यातील काही कल्पना आपणास पूर्वी कधी आढळल्या असतील, तर तो केवळ योग योग असून केवळ विचारांच्या प्रक्रियेतील साधर्म्य समजावे. पण त्यापलीकडे जावून माझे इतकेच सांगणे आहे कि, आपण हे पुस्तक जरूर वाचा.
पुस्तक मिळण्याचे ठिकाण - Special Markets department, Harpercollins Publishers Inc.
10, East 53rd Street, New York, NY 10022.

Sunday, January 2, 2011

'एक तरी फांदी जगवावी'


सन २०११ या वर्षाच्या शुभारंभाच्या निमित्ताने टोरोंटो येथील श्री गणेशयाग परिवाराने 'वर्षारंभ' हा अभिनव कार्यक्रम सादर केला. त्यावेळी उपस्थित रसिकांना दिलेले एक निवेदन आज मी ब्लॉगवर देत आहे. अभिनव पद्धतीने गेली तीन वर्षे नव वर्षाचे स्वागत करताना परिवाराने केलेल्या अल्पशा कामाची माहिती मी आपणास देत २०११ च्या ब्लॉग लिखाणाची सुरवात करीत आहे. आरण्य वर्षाच्या निमित्ताने जे सुचले व रसिकांसमोर मांडले, ते आपणा सर्वांसाठी सादर करीत आहे.


गेली दोन वर्षे परिवाराने नववर्षाचे स्वागत करताना 'पहाटेचे स्वप्न'  आणि 'ॐ नमोजी' असे सर्वार्थाने वैशिष्ट्य पूर्ण व उद्बोधक कार्यक्रम करून, इंग्लिश  कालगणनेनुसार सुरु होणारे नववर्ष पाश्चिमात्त्य जगात देखील आपण आपली संस्कृती जपत साजरे करू शकतो,आणि त्यास ३१ डिसेंबरची उत्तर रात्र देखील अडथळा  ठरू शकत नाही, याची प्रचीती परिवाराच्या भक्तांना  दिली आहे. खरेतर भक्तांनी ती स्वतःच अनुभवली आहे. या वर्षी पंचसूक्त गणेश पूजा, विश्वदिनाच्या निमित्ताने 'घंटानाद' या विषयाची थोडक्यात माहिती व 'आरोग्यासाठी योग' असा कार्यक्रम झाला. २०११ हे वर्ष 'आंतरराष्ट्रीय आरण्य वर्ष' म्हणून साजरे करण्यात येत असल्याने या विषयावर पुढील उद्बोधक माहिती मी प्रेक्षकांना लेख स्वरुपात पुरविली. 


तिसऱ्या सहस्त्रकातील पहिले दशक संपून दुसरे दशक सुरु झाले. आपले सर्वसाधारण आयुष्यमान ८० ते १०० वर्षांचे असते असे गृहीत धरले तर ही सहस्त्रके खूपच दीर्घ वाटतात. आपले आयुष्यमान निश्चित नसूनही आपण सहजतेने भविष्यकालीन योजना आखून त्याचा पाठपुरावा  करीतच असतो. या जगण्याच्या सहजवृत्तीतून नियोजनाची सुरवात झाली. त्यातूनच निसर्गतील  ऋतूचक्रांच्या बदलांचे स्वागत करण्यासाठी सणवार साजरे करण्याची पद्धत आली. पुढे हे असे का? अशा चौकस वृतीला उत्तर  देताना आपले अज्ञान उघड होऊ नये म्हणून माणसाने या सणवारांची सांगड रूढी, परंपरा यांच्याबरोबर घातली. हे थोडेसे विस्ताराने सांगण्याचे कारण म्हणजे युनायटेड नेशन्सने सन २०११ हे आंतरराष्ट्रीय आरण्य वर्ष  - International Year of Forests - म्हणून घोषित केले आहे. 

दर वर्षी ते वर्ष एखाद्या विषयाला, एखाद्या संकल्पनेला वाहून साजरे करण्या मागे काही उद्देश असतो. अल्प कालावधीतील फायद्याचा विचार करताना माणसाने ज्या गोष्टींकडे दुर्लक्ष केले आहे, त्यामुळे निर्माण झालेल्या अनेक धोक्यांची जाणीव सर्व मानवजातीस व्हावी, असा सार्वजनिक हिताचा विचार या वर्ष संकल्पनेमागे असतो. या संकल्पनेचा भाग होऊन आपण सन २०११ या आरण्य वर्षाची माहिती घेऊ.

माणूस जितका निसर्गाच्या जवळ जाईल तितका सुखी होईल. हे त्रिकालाबाधित  सत्य माणसाला समजले /उमजले  पण तरीही ते त्यांनी स्वीकारले नाही. त्यातून त्याने निसर्गाचे जवळ न जाता त्यावर अतिक्रमण केले. या बाबतीत सर्व मानवजात - काळा-गोराश्रीमंत-गरीब, विकसनशील अथवा विकसित देशाचा रहिवासी - प्रत्येकजण समान दोषी आहे. प्रथम आपल्याकडून होत असलेल्या विध्वंसाची कारणे सांगतो. अरण्ये नष्ट होण्यामागे संपत्तीचे असमान  वाटप, भ्रष्टाचारवाढती  लोकसंख्या, वाढते शहरीकरण आणि अनियोजित जागतिकीकरण ही प्रमुख कारणे आहेत. म्हणजेच या घटनेत आपण सर्वचजण अपायकर्ता आहोत. 

आता आपण उपायकर्ता म्हणून काय करू शकतो, ते पाहुयात. खरेतर आपल्यापैकी प्रत्येकास स्वतःची काही वेगळी कल्पना राबवता येईल. पण परिवार नेहमीप्रमाणेच या विषयातील मार्गदर्शनासाठी भारतीय संस्कृती आणि आपल्या पूर्वजांच्या ज्ञानाच्या ठेव्याकडे वळू इच्छितो. भारतीय संस्कृतीमध्ये पुराणकाळापासून नक्षत्र वन ही संकल्पना अस्तित्वात आहे. प्रत्येक नक्षत्रासाठी एक वृक्ष आराध्य दैवत म्हणून नेमला आहे. याच अनुषंगाने आपण आपली वनसंपत्ती जपण्याचा संकल्प करीत यावर्षी एक आगळा वेगळा उपक्रम हाती घेण्याचा संकल्प करुया. आपण राहत असलेल्या परिसरात एक वृक्ष लावणे व जोपासणे असा प्रथम संकल्प करू.

परिवाराने  रण्य  वर्षाची वाट    पाहता यापूर्वीच सरकारी पातळीवर झालेल्या वृक्षारोपणाच्या कार्यक्रमात  यशस्वीपणे सहभाग घेतला आहेच. यावर्षी जागतिक  पातळीवर  हा प्रयोग  अधिक  प्रभावीपणे  पुढे नेण्यासाठी आपण एक पुढचे पाऊल उचलण्यासाठी एक अभिनव उपक्रम करूयात. आपण राहतो त्या ठिकाणी वृक्ष लावून झाल्यावरआपल्या मातृभूमीचे ऋण फेडण्यासाठी आपल्या भारतातील निवासस्थानी दोन वृक्ष लावण्याचे ठरवू. ते करताना आपण ज्या नक्षत्रावर जन्मलो आहोत त्या नक्षत्राचा आराध्य वृक्ष आणि आपल्या नावाच्या अद्याक्षाराची एक औषधी  वनस्पती लावण्याचा प्रयत्न करूयात. आपल्या यानंतरच्या पहिल्या भारतभेटीत हे वृक्षारोपण करण्याचा संकल्प आजच्या शुभ दिनी करू यात. आपणास या संकल्पाची पूर्तता करणे सोपे जावे म्हणून आम्ही आपणास नक्षत्राचे नाव व त्याचा आराध्य वृक्ष कोणता, आणि औषधी वनस्पतीची नावे यांचा तक्ता सोबत देत आहोत. दोन्ही तक्ते विकिपीडियाया संकेत स्थळावरून घेतले आहेत. या माहितीसाठी त्यांचे आम्ही ऋणी आहोत. वृक्षवल्ली आम्हा सोयरीअसे संतांचे सांगणे, केवळ ऐकण्याऐवजी त्या दिशेने प्रत्यक्ष पाउल उचलून 'एक तरी फांदी जगवावी' अशी कळकळीची विनंती परिवार आपल्याला करीत आहे. अरण्य वर्षाच्या निमित्ताने अधिक सांगणे न लगे.
  
          
वेगवेगळ्या जन्मनक्षत्रासाठी असलेले आराध्यवृक्ष
नक्षत्र
आराध्यवृक्ष
संस्कृत
हिंदी
इंग्रजी
अश्विनी
कुचला
विषद्रुम
-
Poison nut
भरणी
आवळा
आमलकी
आमल/ अमरो
Emblic myroblan
कृत्तिका
उंबर
उदुंबर
उदुंबर /गुलर
Fig tree
रोहिणी
जांभुळ
-
-
-
मृग
खैर
खदिर
खदिर
-
आर्द्रा
कृष्ण अगरु /कृष्णागरु
कृष्णागरु
कृष्णागरु
Eaglewood(Black)
पुनर्वसु
वेळु
वंश
बांस
Bamboo cane
पुष्य
पिंपळ
अश्वत्थ
पीपर
-
आश्लेशा
नागचाफा
-
-
-
मघा
वड
वट
बड/ वट
Banyan tree
पूर्वा फाल्गुनी
पळस
पलाश
पलाश
-
उत्तरा फाल्गुनी
पायरी वृक्ष
-
-
-
हस्त
जाई
मालति
चंबेली
Spanish Jasmine
चित्रा
बेल /बिल्व
बिल्व
बेल
Bengal Queens
स्वाती
अर्जुन वृक्ष
अर्जुन
कौहा / कोह
-
विशाखा
नागकेशर
-
-
-
अनुराधा
नागकेशर
-
-
-
ज्येष्ठा
सांवर /सांवरी
शाल्मली
शाल्मली / सेवर
Silk cotton tree
मुळ
राळ
अजकर्ण
साल/हेंद
Shorearobustra
पूर्वाषाढा
वेत
वेतस्
बैंत
Rattan(cane)
उत्तराषाढा
फणस
पनस
कटहर
-
श्रवण
रुई
अर्क
आंकडा
Gigantic Swallow wart
धनिष्ठा
शमी
शमी
समी/ सफेद कीकर
Spung tree
शततारका
कळंब वृक्ष
कदंब
कदंब
Kadamb
पूर्वभाद्रपदा
आंबा
आम्र
आम
Mango
उत्तराभाद्रपदा
कडुलिंब
निम्ब/ तिक्तक/ अरिष्ट
नीम
Indian Lilak
रेवती
मोह
मधुक
महुवा
Ellopa Tree


 "औषधी वनस्पती"

अंकोल
कंकोळ
चंदन
नांदरुख
मंदार
शंखाहुली
अंजन
कंबरमोडी
चार (वनस्पती)
नागकेशर वृक्ष
माईणमुळ
शतावरी
अंबाडा
कचोरा
चिकणा
नागचाफा
माका
शमी
अंबाडी
कडु दोडकी
चिक्कू
नागवेल
मायफळ
शिंगाडा
अक्कलकारा
कडुलिंब
चित्रक
नायटी
मालकांगोणी
शिकेकाई
अक्रोड
कढीलिंब
चुका
निर्गुडी
मालती
शिरदोडी
अगरू
करंज
चोपचिनी
निर्मळी
मिरवेल
शिरस
अगस्ता
करडई
मुचकुंद
शिवण
अघाडा
कर्टोल
मुळा
शिवलिंगी
अजगरी
कळंब वृक्ष
जटामांसी
पतंग
मुसळीकंद
शिसव
अजमोदा
कळलावी
जव
पपनस
मेंदी
शेर
अजवला
कांग
जवस
परीपाठ
मेथी
अडुळसा
कांचन
जांभूळ
पवित्र वनस्पती
मैदालकडी
अतिविष
कांटेधोत्रा
जाई
पहाड
मोगलीएरंड
सताप
अनंत वृक्ष
कांडवेल
जायफळ
पांगारा
मोरवेल
सबजा
अननस
काजू
जुई
पायरी वृक्ष
मोह
सहदेवी
अबोली
कापुर
जेपाळ
पारिजातक
मोहरी
सांवर
अमरवेल
कायफळ
जेष्ठमध
पाषाणभेदी
सागरगोटा
अर्जुन वृक्ष
कारले
पिंपळ
साचा
अळंबे
कारिवणा
पिंपळी
रक्तचंदन
सातविण
अळू
कासांळु
टाकळा
पित्तपापडा
रक्तरोडा
सालई
अशोक
कीराईत
टेंदू
पुदिना
रताळे
सालवण
अश्वगंधा
कुचला
टेंभुरणी
पुनर्नवा
रायआंवळा
सुग्रिणी
असाणा
कुटकी
पुष्करमूळ
राळ
सुपारी
अहाळीव
कुडा
पेटारी
रास्ना
सुरण
पांढरा कुडा
डांगर
पोफळ
रिंगणी
सुरु
कुलीथ
डिकेमाली
रीठा
सुर्यमुखी
आंबटवेल
कुहीरी
डुकरकंद
रुई
सोनवेल
आंबटी
केना
डोरली
फणस
रुद्रवंती
सोमवल्ली
आंबा
केवडा
फालसा
रुद्राक्ष
आंबेहळद
कोथिंबीर
रेणुका (वनस्पती)
आइन
कोरफड
तंबाखू
रेवाचिनी
हंसपदी
आपटा
कोरांटी
तवकीर
बकाणनिंब
हरणखुरी
आमसुल
कोहळे
तांदुळजा
बकुळ
हरीक
आलुबुखार
ताड
बचनाग
लवंग
हळद
आले
तालीस
बडीसोप
लव्हाळा
हाडमोडी
आवळा
खजूर
तीळ
बदाम
लाजाळू
हाडसंधी
आस्कंध
खसखस
तुंबा
बांदे
लिंबू
हिंगणी
खैर
तुळस
बाभुळ
लोध्र
हिरडा
तूर
बावची
हिवर
इंद्रावणी
तोंडले
बिबा
इसबगोल
गवती चहा
त्रिधारी निवडुंग
बिब्बा
वईनिवडंग
गहुला
बेल
वड
गहू
बेहडा
वरधारा
उंदिरकानी
गांजा
दर्भ
बोरू
वरी
उंबर
गारंबी
दारुहळद
बोळ
वसु
उटकटारी
गुंज
दालचिनी
ब्राम्ही
वांकेरी
उडीद
गुग्गुळ
दुधी भोपळा
वाघाटी
उतरण
गुलबक्षी
दुर्वा
वायवर्णा
उद
गुळवेल
देवडांगरी
भारंग
वाळा
उन्हाळी (वनस्पती)
गोकर्णी
देवदार
भुईमूग
वावडिंग
उपरसाळ
गोखरु
देवबाभुळ
भोकराचे झाड
वावळा
गोरखचिंच
वासनवेल
गोरखमुंडी
विष्णुकांता
एरंड
धमासा
मंजिष्ठ
वेखंड
धायटी
मखमल
वेत
घायपात
धावडा
मयूरशिख
वेलदोडे
ओट
घासपित्तपापडा
धोत्रा
मराठीचे झाड
वेळु
ओवा
घेवडा
मारवा
वेहकळ
घोळ
मसूर
घोसाळी
महारुख
औदुंबर वृक्ष
महाळुंग